Ewangeliarz niedzielny
Ewangelia (Mt 25, 14-30)
Jezus opowiedział swoim uczniom następującą przypowieść:
«Podobnie jest z królestwem niebieskim jak z pewnym człowiekiem, który mając się udać w podróż, przywołał swoje sługi i przekazał im swój majątek. Jednemu dał pięć talentów, drugiemu dwa, trzeciemu jeden, każdemu według jego zdolności, i odjechał. Zaraz ten, który otrzymał pięć talentów, poszedł, puścił je w obieg i zyskał drugie pięć. Tak samo i ten, który dwa otrzymał; on również zyskał drugie dwa. Ten zaś, który otrzymał jeden, poszedł i, rozkopawszy ziemię, ukrył pieniądze swego pana.
Po dłuższym czasie powrócił pan owych sług i zaczął rozliczać się z nimi.
Wówczas przyszedł ten, który otrzymał pięć talentów. Przyniósł drugie pięć i rzekł: „Panie, przekazałeś mi pięć talentów, oto drugie pięć talentów zyskałem”. Rzekł mu pan: „Dobrze, sługo dobry i wierny! Byłeś wierny w rzeczach niewielu, nad wieloma cię postawię: wejdź do radości twego pana!”
Przyszedł również i ten, który otrzymał dwa talenty, mówiąc: „Panie, przekazałeś mi dwa talenty, oto drugie dwa talenty zyskałem”. Rzekł mu pan: „Dobrze, sługo dobry i wierny! Byłeś wierny w rzeczach niewielu, nad wieloma cię postawię: wejdź do radości twego pana!”
Przyszedł i ten, który otrzymał jeden talent, i rzekł: „Panie, wiedziałem, że jesteś człowiekiem twardym: żniesz tam, gdzie nie posiałeś, i zbierasz tam, gdzie nie rozsypałeś. Bojąc się więc, poszedłem i ukryłem twój talent w ziemi. Oto masz swoją własność!” Odrzekł mu pan jego: „Sługo zły i gnuśny! Wiedziałeś, że żnę tam, gdzie nie posiałem, i zbieram tam, gdzie nie rozsypałem. Powinieneś więc był oddać moje pieniądze bankierom, a ja po powrocie byłbym z zyskiem odebrał swoją własność. Dlatego odbierzcie mu ten talent, a dajcie temu, który ma dziesięć talentów. Każdemu bowiem, kto ma, będzie dodane, tak że nadmiar mieć będzie. Temu zaś, kto nie ma, zabiorą nawet to, co ma. A sługę nieużytecznego wyrzućcie na zewnątrz – w ciemności! Tam będzie płacz i zgrzytanie zębów”».
+ + +
Przypowieść zaczyna się od enigmatycznie brzmiącego wprowadzenia: „podobnie też jest jak z pewnym człowiekiem” (BT). W odróżnieniu od innych przypowieści Mateusz nie wskazuje wprost, o czym jest ta przypowieść i co Jezus chce nam za jej pomocą wyjaśnić.
Dopiero tekst przygotowany do liturgii, z lekcjonarza, wskazuje, że przypowieść o talentach mówi o królestwie Bożym: „Podobnie jest [z królestwem niebieskim] jak z pewnym człowiekiem …”.
Zwrot „królestwo niebieskie” jest świadectwem szacunku dla imienia Bożego. Sformułowanie ma w tle wyznanie wiary Izraela: „Jahwe Melek” – „Pan jest królem” i jako takie jest synonimem „królestwa Bożego”.
W każdej z przypowieści Jezus ukazuje coraz to inny aspekt królestwa niebieskiego. Co zatem nowego chce nam powiedzieć w przypowieści o talentach?
Talenty czy talenty?
W języku polskim talent oznacza umiejętność, zdolność, stąd często ulegamy sugestii, aby w talentach z przypowieści widzieć uzdolnienia jakimi dysponujemy. Mogą to być uzdolnienia naturalne jak talent muzyczny. Można mówić również o darach duchowych (o darach Ducha Świętego, zob. Rz 12,6-8; 1 Kor 12,7n).
W tym kierunku również zmierzali starożytni komentatorzy. Grzegorz Wielki w pięciu talentach widział pięć zmysłów. Przez dwa talenty rozumiał pojmowanie i działanie, a przez jeden samo pojmowanie (Homilie na Ewangelie).
Orygenes dopatrywał się w nich różnych stopni rozumienia Pisma Świętego. Ci, co otrzymali pięć talentów, „dostali bardziej boski i wznioślejszy sens Pisma, a ci, co dostali dwa, …niewiele wyżej wznieśli się ponad literę”, a ten, co otrzymał jeden talent, pozostał przy rozumieniu czysto literalnym (Komentarz do Ewangelii według św. Mateusza).
Taki sposób rozumienia obrazów przypowieści otworzyło furtkę do czysto alegorycznych skojarzeń: talentów z naturalnymi uzdolnieniami człowieka, pana rozdającego talenty z Bogiem, sługi z chrześcijanami, a powrót pana z sądem ostatecznym. Tylko czy w ten sposób została rozjaśniona jakaś tajemnica królestwa Bożego i życia chrześcijańskiego?
Wszyscy ludzie niezależnie od tego czy wierzą czy nie posiadają jakieś uzdolnienia i nie potrzebują Ewangelii, aby je rozwijać.
Alegoryczna interpretacja ma swoje zalety, ale też genetyczną niezdolność do całościowego ujęcia przypowieści. To nie poszczególne detale, ale przypowieść jako całość odkrywa tajemnicę królestwa Bożego.
Królestwo Boże szokuje
Na pierwszym planie pojawia się postać pana, który operuje niebotycznymi sumami pieniędzy. W czasach Jezusa wartość talentu (gr. tálanton – ciężar) wynosiła około 34,2 kg złota lub srebra (wartość srebra w stosunku do złota wynosiła 50%), a zatem osiem talentów, które pan przekazuje sługom, to równowartość 273,6 kg kruszcu. Gdyby przeliczyć tę ilość talentów na dzienną stawkę zapłaty za pracę, wówczas wystarczyłoby to na około sto pięćdziesiąt lat.
Dla porównania roczne dochody cesarstwa rzymskiego z podatków z Galilei stanowiły ok. 200 talentów. Ten szczegół można byłoby pominąć, gdyby nie fakt, że sam Jezus posłużył się nim, aby zaszokować swoich słuchaczy. Ci rozumieli, co to znaczy talent, o jakim bogactwie jest mowa. Ten szczegół miał uruchomić w nich wyobraźnię, przez którą Jezus chciał dotrzeć ze swoim przesłaniem.
Jeszcze bardziej może bulwersować fakt, że ów pan jest nie tylko bogaty, ale zarazem zarozumiały i niemoralny (takie postaci można spotkać również w innych przypowieściach Jezusa zob. przypowieść o nieuczciwym zarządcy Łk 16,1-8).
Nieprawość pana uwidacznia się w rozmowie z trzecim sługą: „Wiedziałeś, że chcę żąć tam, gdzie nie posiałem, i zbierać tam, gdziem nie rozsypał” (Mt 25,26). Słowa te oznaczają, że człowiek ten bogacił się niemoralnymi metodami, wykorzystując bez skrupułów spekulację, lichwiarskie pożyczki lub wyzysk.
Słudzy, pierwszy i drugi są godnymi naśladowcami swojego pana. Podczas gdy jest on w podróży, pomnażają jego majątek. Każdy z nich powiększa powierzony im kapitał o sto procent, podejmując bez wahania ryzykowne operacje finansowe.
Nie wiemy, jak długo trwała podróż owego człowieka, kilka miesięcy czy pełny rok, a może kilka lat, tak czy inaczej zarobek na poziomie stu procent musiał być obarczony ogromnym ryzykiem.
Józef Flawiusz w Starożytnościach Żydowskich (18,147) wspomina o pożyczce 1750 drachm (drachma była monetą grecką o równowartości rzymskiego denara =5,7gr.), jaką zaciągnął król Agrypa na 14 procent. Ta historyczna informacja pokazuje jakie były wówczas realia. Jezus po raz kolejny szokuje wizją tak dużego zarobku, aby zwrócić uwagę swoich słuchaczy na istotę przesłania. W przypowieści jest mowa o obarczonym wielkim ryzykiem podwojeniu majątku.
Królestwo Boże jako ryzyko
Trzeci sługa zostaje scharakteryzowany jako ten, który boi się takiego ryzykownego działania. Nie godzi się nawet na to, aby wpłacić pieniądze do banku. Zakopuje więc powierzony talent w ziemi, nic nie traci, ale też nie przynosi zysku, ostatecznie traci wszystko. Dlaczego?
Ponieważ nie podjął ryzyka. To słowo klucz dla zrozumienia przesłania tej przypowieści. Ryzyko ponoszą nie tylko słudzy, ale przede wszystkim pan. To on powierza talenty, oczekując wielkiego zysku, choć posiadając taki majątek, mógłby żyć spokojnie i dostatnio, nie podejmując żadnego ryzyka nawet związanego z powierzeniem pieniędzy bankowi. Wszyscy podejmują ogromne ryzyko, z wyjątkiem jednego sługi.
Jak widzimy w tej przypowieści nie powinno się porównywać królestwa Bożego tylko do jakiegoś jednego detalu. Cała historia opowiada, jak jest ono zdobywane. Nie jest ono osiągane poprzez strachliwą bezczynność, mieszczańską poprawność, asekurację, lecz poprzez gotowość na poniesienie wysokiego ryzyka.
Bóg ze swojej strony już podjął to ryzyko, podarował nam wszystko, swoją obecność i gotowość działania (zob. Mt 7,7-11). Jego królestwo już zostało przekazane. Bóg jest gotów wejść w naszą historię. Ze swojej strony uczynił wszystko, tylko człowiek, poprzez brak odwagi, aby podjąć ryzyko wiary, hamuje przyjście i objawienie się w świecie panowania Boga.
Przypowieść mówi o tym, co jest konieczne ze strony człowieka, jakiego zaangażowania i poświęcenia oczekuje Jezus od swoich słuchaczy i naśladowców, aby objawiło się w całej pełni panowanie Boga w świecie: królestwo miłości, sprawiedliwości i pokoju.
Przypowieść mówi również o konieczności podjęcia ryzyka, postawienia wszystkiego na jedną szalę. Wkład, którego Jezus oczekuje, to nie tyle nasza wewnętrzna dyspozycja, pragnienie, ale przede wszystkim zdolność całkowitego zaangażowania na rzecz realizacji królestwa Bożego.
Ta przypowieść ma nami wstrząsnąć, wyrwać z naszego wygodnego życia, z dobrego samopoczucia. Jest też sądem. Nie sposób nie postawić sobie pytania: czy jestem gotowy na takie ryzyko?
Jak działa Bóg?
„Syn nie mógłby niczego czynić sam od siebie, gdyby nie widział Ojca czyniącego” (J 5,19), w tych słowach Jezus wyjaśnił skąd czerpie inspirację (zob. J 5,6-9).
Sami z siebie, nawet przy największym zaangażowaniu nie sprawimy, że zapanuje królestwo Boże, nie wywołamy go swoim działaniem. Takie autonomiczne próby uczynienia raju na ziemi zawsze kończyły się katastrofą.
Jeżeli nie „zobaczymy” oczyma wiary działającego Boga, sami z siebie nie będziemy wiedzieć co robić, w co się angażować, jakie ryzyko podjąć. Rozumna służba na rzecz królestwa Bożego wymaga, abyśmy najpierw poznali, co jest wolą Boga (zob. Rz 12,2).
Udział człowieka w budowaniu królestwa polega na tym, że człowiek pozwala działać Bogu poprzez to, że umiera dla własnej woli i planów i powierza się Jego planom i Jego woli. Tak więc nadejście królestwa Bożego jest całkowicie i bez reszty dziełem Boga, ale też całkowicie i bez reszty dziełem człowieka.
Działania Boga i człowieka nie można ze sobą ani utożsamiać (człowiek może działać w imieniu Boga, ale nie jak Bóg), ani mieszać, lub rozdzielać, jakby to były dwa działania całkowicie niezależne od siebie.
Działanie Boga nie jest uprzednie w sensie chronologicznym w stosunku do zaangażowania człowieka (najpierw działa Bóg, a potem człowiek), ani równoległe (jakąś część dokonuje Bóg, a inną człowiek).
Nadejście królestwa jest w sposób niezmieszany i nierozdzielny dziełem Boga i dziełem człowieka. Tylko w ten sposób królestwo Boże zachowuje z jednej strony charakter łaski i daru, a z drugiej poważnie traktuje wolność i wiarę człowieka.
Chrystus poprzez tę przypowieść chce wyrazić prawdę, że królestwo Boże zostało podarowane. Teraz sprawa Boża wymaga od nas całkowitego zaangażowania. Nie można go ograniczyć do praktyk religijnych, dobroczynności lub etyki. W każdym z tych przypadków mamy do czynienia z jednostkowymi działaniami, podczas gdy chodzi o całe życie. Królestwo Boże to nie tylko przekonania, ale również sposób życia (etyka), ale także środowisko życia (lud Boży).
Królestwo Boże nie jest czymś statycznym jak terytorium, ale pełnym dynamizmu wdzieraniem się Boga w „jak złodziej” w historię człowieka (zob. Mt 24,42-44). Przychodzi mimo naszej woli, ale wymaga naszego zaangażowania, aby objawiło się w historii. Musi być przez nas nie tylko przyjęte, ale zdobywane, co obrazuje przypowieść o wyprawie wojennej (zob. Łk 24,38).
Jeżeli pytamy, w jaki sposób Bóg działa w świecie, w jaki sposób przychodzi królestwo Boże, odpowiedź nie może być inna jak tylko ta wskazująca na połączenie wolności człowieka z wolą Boga, a więc przez miłość i wiarę.
Miłość nie narzuca niczego siłą, ale odwołuje się do wolności. Bóg działa w świecie na tyle, na ile człowiek przez wiarę i w miłości pozwoli na to. Jest to ryzyko wpisane w miłość Boga, która zawieść nie może (zob. Rz 5,5).
Jeżeli przyjście królestwa Bożego jest całkowicie i bez reszty dziełem Boga i całkowicie i bez reszty dziełem człowieka, to należy również mówić o naszej odpowiedzialności za los świata.
Jeżeli w historii zwyciężało i zwycięża zło, mimo że Bóg ze swojej strony dał wszystko, to nie można obarczać Go całą odpowiedzialnością. Trzeba mówić również o odpowiedzialności człowieka.
Już, czy jeszcze nie?
Nie zawsze uwzględniano udział człowieka w budowaniu królestwa Bożego. Uważano, że jest to tylko i wyłącznie suwerenny akt Boga, dlatego dość wcześnie zaczęto umieszczać królestwo niebieskie poza historią, na końcu czasów, łącząc je z paruzją (ponownym przyjściem Chrystusa), lub życiem wiecznym po naszym zmartwychwstaniu.
Ta zmiana perspektywy z “już” na “jeszcze nie” ignoruje przesłanie Jezusa, który wprost mówi: „istotnie przyszło do was królestwo Boże” (Mt 12,28), co więcej obezwładnia Boga, odbiera Mu możliwość oddziaływania w tym świecie i w tej historii, wysyłając Go na koniec świata poza czas i przestrzeń.
Jak nowina mówiąca, że gdzieś, kiedyś, po śmierci …… miałaby wypłynąć na słuchaczy Słowa Bożego? W jaki sposób miałaby wpłynąć na kształtowanie naszej historii?
Ewangelia, która ma wypełnić się w odległej, bliżej niesprecyzowanej przyszłości, pozostaje wygodnym wytłumaczeniem dla naszej bezczynności, stając się “opium dla ludu” uśmierzającym ból egzystencji, w oczekiwaniu na świetlaną, wciąż na horyzoncie, nigdy nieosiągalną w historii, przyszłość.
Królestwo Boże jest możliwe, jeżeli znajdzie zapaleńców, ludzi wielkiej wiary, którzy nie będą się lękać, aby wszystko położyć na jednej szali.
Przypowieść o talentach opowiada o tym, że królestwo Boże może nadejść tylko wtedy, gdy człowiek całkowicie i bez reszty zaangażuje się, ponosząc najwyższe ryzyko.
